Candide Chàng ngây thơ

Voltaire (tên thật là François-Marie Arouet) (1694-1778) là văn hào Pháp, xuất thân trong một gia đình tư sản Paris, Ông từng được xem như một “con người toàn năng” và một chiến sĩ đấu tranh cho sự khoan dung. Ông đã sống một cuộc sống sôi nổi, từng du lịch ngoại quốc khá nhiều, nhất là ở nước Anh, một nước mà ông tin tưởng là có chế độ xã hội hoàn thiện hơn nước Pháp; ông học văn chương Anh, viết sách bằng Anh ngữ để phát biểu tư tưởng.Vì thái độ không xu thời, ông đã bị các nhà quyền quý thù oán, muốn làm hại; đã có hồi ông phải trốn tránh ở nhà một phụ nữ có thế lực là bà Du Châtelet ở Cirey.

Là một nhà văn, Voltaire viết đủ các thể loại, đủ các đề tài với một trí thông minh tuyệt vời. Hâm mộ tính hoàn thiện cổ điển một cách sáng suốt, ông có tham vọng nổi danh bằng trước tác sân khấu, luôn ghép mình vào những quy định và Boileau đã đề ra, nhưng đề cập đến những chủ đề hiện đại và xảy ra trong nước, và tìm cái đẹp trong dàn cảnh sân khấu. Tác phẩm lịch sử của ông được xây dựng trên cơ sở sưu tầm tư liệu một cách nghiêm túc, ca ngợi những con người vĩ đại, làm nên bước tiến của văn minh, và có bước soi sáng mới đối với lịch sử, chẳng hạn sử thi Henriade, vở kịch Cái chết của César. Nhưng sinh động nhất trong các sáng tác của Voltaire vẫn là những câu chuyện triết học. Bằng lối văn xuôi hoạt bát và tinh anh, đượm tính hài hước, ông minh họa những chủ đề mà các triết gia rất tha thiết, sao cho “chuyện kể về những nỗi bất công không ngừng vang vọng đến tất cả mọi người”. Và Candide là một trong số đó.

2. Về “Candide – Chàng ngây thơ”

Từ khi ra đời, Candide hay chủ nghĩa lạc quan (Candide ou l’optimisme) đã gắn liền với tên tuổi của Voltaire và trở thành một trong những tác phẩm kinh điển cả về văn chương lẫn triết lý. Candide luôn có mặt trong tất cả các tuyển tập tác phẩm văn xuôi của Voltaire. Bên cạnh Zadig, Memnon, Micromégas, đó là tác phẩm lừng danh nhất của ông, nhiều khi được đánh giá là tác phẩm văn chương giàu tính triết học nhất mà Voltaire từng viết. Tuyển tập tác phẩm gần đây nhất của tủ sách La Pléiade, được tập hợp dưới cái tên “Romans et contes” (tiểu thuyết và truyện) có 26 tác phẩm, thì Candide được xếp thứ 11, nghĩa là ở vào khoảng giữa, và cũng thường được coi là được viết vào giai đoạn Voltaire đạt đến đỉnh cao của tài năng.

Tác phẩm được viết để trả lời cho triết thuyết của Rousseau về Thượng đế và nhất là để phản đối chủ trương của triết gia Leibniz, theo đó mọi sự trên đời đều sẽ càng ngày càng hoàn thiện hơn, nên con người phải lạc quan.

Ông đưa ra một nhân vật chính, có tính tình chất phác, quá lạc quan, thật thà đến mức ngây thơ nên người ta phải gọi là “chàng Ngây Thơ”. Chàng trải qua bao nhiêu tai biến, hoạn nạn mà vẫn cứ khờ khạo, tin vào lời của thầy là triết gia Pangloss dạy rằng cứ lạc quan, thế gian sẽ hoàn thiện. Chàng đã gặp bao nhiêu ngang trái, bao nhiêu bất công, nghịch cảnh, bị hoạn nạn, gian nan, chìm nổi song vẫn không tìm được hạnh phúc mà chàng đặt vào một người đẹp, người yêu tha thiết của chàng.

Lưu lạc vào một thế giới hoàng kim (xứ Eldorado, một xứ tưởng tượng) chàng lấy về được ngọc vàng châu báu kim cương, đủ thành một tài sản đưa chàng lên địa vị người giàu mạnh nhất thế giới; vậy mà, đến khi tìm được người đẹp, thì nàng hết nhan sắc, trở thành nô lệ, từng bị bán đi bán lại nhiều lần; cuộc sống sóng gió của nàng đã làm cho nàng hết đẹp, lại còn sinh tính nóng nảy, cục cằn. Lúc này đã hết tiền, chàng chỉ có thể mua một miếng vườn để cùng vợ và các bạn cũ sống đời an phận thủ thường.

Tuy nhiên, nếu cuộc sống là tồi tệ, thì một ngày nào đó, mọi việc rồi sẽ tốt, đó là hy vọng của chúng ta.” Chống đối một lý thuyết trừu tượng hão huyền, Voltaire đề xuất một hoạt động cho sự vận hành của loài người: “hãy trồng trọt khu vườn của chúng ta,” khu vườn ấy chính là thế giới. Sự khẳng định chủ đề này đảm bảo cho sự thống nhất của những cuộc phiêu lưu khác nhau của Candide, được thuật lại bằng một phong cách sinh động, được tạo nên từ sự chối tai khôi hài và lúc nào cũng thấm đượm sự mỉa mai, trào lộng.